Na fali sukcesu prozy autobiograficznej Annie Ernaux, uhonorowanej literacką Nagrodą Nobla, w księgarniach zaczęły pojawiać się tytuły, a przede wszystkim autorki i autorzy do tej pory nieobecne na polskim rynku wydawniczym. Jedną z nich jest Vivian Gornick, której Przywiązania (tutaj) zrobiły na mnie duże wrażenie, zachwycając szczerością oraz umiejętnym łączeniem sfery prywatnej z ponadczasowymi rozważaniami o jednostce, rodzinie czy rolach społecznych w odniesieniu do dynamicznie zmieniającego się świata.
Eseistyczna twórczość Gornick, amerykańskiej krytyczki literackiej i aktywistki łączonej z drugą falą feminizmu, wpisuje się w przeżywający obecnie renesans popularności nurt autobiografii socjologicznej, opisującej osobiste doświadczenia w kontekście pokolenia oraz pokazującej wpływ czynników społecznych, historycznych czy kulturowych na kształtowanie się jednostki. W przeciwieństwie do prozy Annie Ernaux, mocniej skupionej na opisie zmieniającej się obyczajowości, nadal wciąż opresyjnej wobec kobiet, Gornick intensywniej odwołuje się do własnych doświadczeń widzianych przez pryzmat relacji, choćby rodzinnych oraz oczekiwań stawianych jej przez społeczeństwo.
Nie ma aż takiego znaczenia, że Kobieta osobna i miasto, druga po polsku książka Gornick, opisuje amerykańską rzeczywistość drugiej połowy XX wieku – ważniejsze wydaje wrażenie odczuwania przez czytelnika uniwersalności doświadczeń dotykających kwestii ponadczasowych – miłości, przyjaźni i relacji, wreszcie wpływu pochodzenia na życie czy karierę. Umiejętność pisania o rzeczywistości oraz własnych przeżyciach z wnikliwością niepozbawioną jednak zarówno empatii, jak i analitycznego osądu sprawia, że pisarka tworzy intymną relację z czytelnikiem nawet wtedy, gdy więcej ich różni niż łączy.
Kobieta osobna i miasto to zbiór mikroesejów, notatek, przemyśleń oraz epizodów z życia pisarki w Nowym Jorku. Nieco inaczej niż w Przywiązaniach – druga książka, przynajmniej na początku, może zaskakiwać brakiem motywu przewodniego – trudno bowiem powiązać w logiczną całość kolejne notatki składające się na ten zbiór. Dopiero lektura całości pozwala założyć jakieś ramy konstrukcyjne tekstu, ale nawet wtedy są one dość umowne; można odnieść się do tytułu, można pogrupować zapiski pod kątem tematyki. A ta jest rozległa – od kwestii uczuć, poprzez analizę dzieł literackich do opisu zupełnie przypadkowych scen z życia wielkiego miasta. Autorka łączy zabawne w wyrazie anegdoty ze szczera do bólu diagnozą społeczną, z ciekawością przygląda się mieszkańcom Nowego Jorku, albo zachwyca się ulotnym pięknem chwili, by za moment zabrać czytelnika na wystawę albo snobistyczne przyjęcie.
Przywiązanie oraz Kobietę osobną i miasto łączy, przynajmniej w zarysie, zarówno tematyka, jak i struktura tekstu. Ta pierwsza dotyka kwestii fundamentalnych i dla Gornick, i dla jej czytelnika. Autorka przygląda się swojemu życiu (a szerzej życiu całego pokolenia) z uwagą oraz niezbawioną sarkazmu ostrością, jednak w jej ocenianiu nie brak zrozumienia dla ludzkich słabości, wrażliwości i empatii. Nierzadko także humoru, choć poruszane przez nią kwestie wydają się być dalekie od traktowania ich z przymrużeniem oka. Tutaj z pewnością pomaga pisarce dystans i przede wszystkim literacka lekkość, a nawet lapidarność rodem z felietonów spod pióra czułych narratorów rzeczywistości.
W kwestii struktury Kobiety osobnej i miasta warto przywołać motyw spaceru bez konkretnego celu, idei zaczerpniętej przez Gornick z XIX-wiecznej subkultury flanerów, którzy szwendanie się po mieście łączyli z możliwością obserwowania rzeczywistości. Spacer okazał się sprawnym narzędziem kontemplacji codzienności, pozwalał uważnie przyjrzeć się zatłoczonym ulicom, wyłapać anegdotyczne scenki czy zdiagnozować całkiem poważne problemy społeczne. Gornick czyni podobnie; sama lub w towarzystwie przyjaciela, rzadziej matki, przemierza znane sobie dzielnice Nowego Jorku, chłonąc jego atmosferę, przyglądając się przechodniom i turystom, notując w pamięci epizody i sceny, które w dużej mierze złożyły się na kolejny zbiór tekstów o autobiograficznym wydźwięku. Może mniej słyszalnym niż w Przywiązaniach, ale wciąż interesującym mimo wrażenia, że ten monolog wewnętrzny Gornick chwilami nie przekazuje niczego wartego większej uwagi. Ale uspokajam – to tylko pozory.
Informacja o książce
autorka Vivian Gornick
tytuł Kobieta osobna i miasto (The Odd Woman and the City: A Memoir)
przekład Łukasz Witczak
Wydawnictwo Filtry 2022
ocena 4/6
egzemplarz biblioteczny