Zmarła w 2019 roku Toni Morrison jest nie tylko laureatką Literackiej Nagrody Nobla, ale przede wszystkim pisarką, która stanowczo i bezkompromisowo wypowiadała się na temat rasizmu, przemocy i dyskryminacji. Nie bez znaczenia jest, że skupiała się przede wszystkim na czarnych mieszkańcach Ameryki, ponieważ to ich los był autorce najbliższy, a jej proza stała się mocnym głosem w ogólnospołecznej debacie, która trwa do dziś. I jak pokazują kolejne, nierzadko dramatyczne w skutkach wydarzenia, współczesna Ameryka nadal zmaga się z problemami, o których Morris pisała lata temu. Jej najsłynniejszą książką jest Umiłowana, ale już debiut z 1970 roku – Najbardziej niebieskie oko wskazuje kierunki zainteresowania i pozwala domniemywać tematykę twórczości. Zwraca także uwagę na istotne dla autorki punkty ciężkości jej prozy: problematykę obyczajową, niesprawiedliwość społeczną, determinizm oraz uniwersalne w przekazie kwestie samoakceptacji czy roli kobiety w przestrzeni publicznej. Mimo że od premiery debitu Morris minęło trochę ponad pół wieku, jej historia nie zestarzała się, a może nawet zyskała drugie życie – mając na uwadze współczesność wokół.
Tytuł powieści nawiązuje do marzenia jedenastoletniej Pecoli Breedlove, która najbardziej na świecie pragnie mieć niebieskie oczy, które są dla mniej symbolem akceptacji tak boleśnie nieobecnej w jej życiu. Marzenie stanowi jedynie punkt wyjścia dla Najbardziej niebieskiego oka, haczykiem, który z pewnością zachęca do lektury poruszającej jednak temat rasizmu w sposób daleki od baśniowości sugerowanej przez tytuł. Fabuła powieści rozgrywa się w Lorraine w Ohio – rodzinnych stronach Toni Morrison – w latach 40. XX wieku. Czytelnik poznaje historię dzięki pierwszoosobowej narracji Claudii MacTeer, młodszej z sióstr, do domu której trafia Pecola po tym, jak ojciec – alkoholik podpalił jej rodzinny dom. Opowieść skupia się na codzienności czarnych mieszkańców Lorraine, ale koncentruje przede wszystkim na relacjach rodzinnych Pecoli i jej naiwnych, ale szczerych próbach dostosowania się do białej większości. To proces niemożliwy do spełnienia, przepełniony bólem, rozczarowaniem, upokorzeniem i bezgranicznym poczuciem niemożności. Morrison, portretując swoich bohaterów, nie skupia się na pogłębionym rysie psychologicznym, ale jednocześnie obdarza ich cechami, które wystarczą do pełnego zrozumienia postaw wobec świata w ogóle, a marzeń w szczególe.
Zasadniczym tematem Najbardziej niebieskiego oka jest rasizm i jego wpływ na losy zarówno jednostki, jak i całej społeczności. Autorka zdaje się podkreślać, że na to, jak czarni mieszkańcy Ameryki są traktowani przez białych ma wpływ i historia, i stereotypowe myślenie na równi z determinizmem społecznym. Postawa bycia gorszym przekazywana jest z pokolenia na pokolenie, wystarczy przywołać przeszłość ojca Pecoli, ale i odnieść się do jej toksycznych relacji z matką, które stanowią przyczynek do rozważań na temat odpowiedzialności matki za dobrostan dorastającej córki. Sama Morrison w przedmowie zwraca także uwagę na podjętą w powieści kwestię piękna i jego kanonu, do którego czarne dziewczynki, takie jak Pecola, nie miały szansy się zbliżyć, ale tak naprawdę nie tylko one. Pisarka zauważa ten problem w książce z 1970 roku, kiedy świat nawet nie myślał, najpierw o zgubnym wpływie mediów społecznościowych, a zaraz potem jak sobie poradzić ze sztucznie wykreowaną rzeczywistością ludzi o nieskazitelnej urodzie. I jednym słusznym kolorze skóry.
Najważniejsza jednak w książce Toni Morrison jest tematyka społeczna i próbna odpowiedzi na pytanie, dlaczego wciąż istnieje przyzwolenie na zło i destrukcję, dlaczego społeczeństwo daje sobie prawo do dyskryminacji oraz pogardy wobec osób o innym kolorze skóry? Mimo fabuły umiejscowionej w latach 40. XX wieku, te pytania wydają się być wciąż niezwykle aktualne, ponieważ historia Pecoli jest bardziej skomplikowana i dramatyczna – nie sprowadza się jedynie do marzenia o niebieskich oczach. Jej tragizm bierze się z przekonania, że z zaklętego kręgu przemocy i dyskryminacji nie sposób się wydostać, a przypisane z góry role społeczne utwierdzają w tym przekonaniu zarówno ofiary, jak i ich katów. Najbardziej niebieskie oko to proza dająca do myślenia, wielowątkowa w przekazie, a dzięki stonowanej formie także bardzo poruszająca. Morrison nie poszła w egzaltację, nie epatuje brzydotą, ale słowami swojej młodej narratorki opisuje rzeczywistość taką, jaką dziewczynka widzi, a ta dostrzega bardzo dużo, jak na bystrą obserwatorkę przystało. Razem pochylają się nad bohaterami i ich światem, czyniąc tę opowieść jeszcze bardziej autentyczną.
Informacje o książce
autorka Toni Morrison
tytuł Najbardziej niebieskie oko (The Bluest Eye)
przekład Kaja Gucio
Wydawnictwo Poznańskie 2022
ocena 4+/6
Recenzja powstała we współpracy z Wydawnictwem