Zmarła w 1965 roku Shirley Jackson pisała dużo i do tego w różnych gatunkach. Amerykańska autorka ma na koncie eseje, powieści, opowiadania i teksty skierowane do młodego czytelnika. Zasłynęła za sprawą dwóch książek: Nawiedzonego Domu na Wzgórzu (tutaj) oraz Zawsze mieszkałyśmy w zamku (tutaj). Obie fabuły należą do powieści grozy, ale takiej nieoczywistej i subtelnej, opartej na klimacie oraz przewrotnej grze z motywami. I chyba przez to dziś raczej deprecjonowane, choć wciąż stanowiące źródło inspiracji dla wielu twórców. Wydaje się jednak, że jej największym osiągnięciem pisarskim jest słynne opowiadanie Loteria, które do dziś budzi podziw ze względu na oszczędną konstrukcję fabularną, ale przede wszystkim z powodu absolutnie zaskakującego finału. To i dwadzieścia cztery inne krótkie teksty Jackson przypomina Wydawnictwo Replika, wznawiając po latach zbiór opowiadań amerykańskiej autorki w tłumaczeniu Miry Michałowskiej.
Shirley Jackson kojarzona jest z powieścią grozy, ale w tekstach wchodzących w skład Loterii i innych opowiadań trzeba jej poszukać, ukrytej między wierszami i czającej się na obrzeżach amerykańskiej rzeczywistości końcówki lat 40. Akcja kolejnych opowiadań rozgrywa się zarówno w Nowym Jorku, jak i na idyllicznej z pozoru prowincji. Bohaterami, a przede wszystkim bohaterkami krótkich form są zwykli Amerykanie i Amerykanki, których czytelnik poznaje na chwilę, wchodząc w ich świat wraz z kolejnym opowiadaniem. Teksty Jackson bywają zabawne, czasem niepokojące, ale z uwagą przyglądają się kolejnym postaciom, które konfrontują się ze światem. A ten bywa mało przyjazny, niełatwy w odbiorze, złowrogi i obojętny na jego wrażliwych (a może przewrażliwionych) neurotycznych mieszkańców. Ponieważ opowiadań jest sporo, a każde inne, niełatwo jest znaleźć klucz do ich interpretacji. Autorka nie ułatwia czytelnikowi zadania, zapraszając go do świata, z pozoru normalnego, ale jednocześnie takiego, który jest na swój sposób nieprzewidywalny. Każda z bohaterek odbiera go inaczej, w odmienny sposób układa się z rzeczywistością, w której przyszło jej funkcjonować.
Pisałem, co prawda, że Loteria i inne opowiadania, nie należą stricte do literatury grozy, ale po dłuższym zastanowieniu myślę, że Jackson i tutaj straszy czytelnika, ale czyni to niezwykle subtelnie. Jej bohaterki i bohaterowie to matki, sekretarki, urzędnicy, sąsiedzi, lekarze … jednym słowem ludzie, których i dziś spotyka się na ulicy, w przychodni, czy w sklepie. Ale czy czytelnik wie – pyta nie wprost – autorka, jakie myśli kłębią się w umysłach mijanych na ulicy ludzi, czy za formalnym uśmiechem nie czai się ból, szaleństwo, neuroza? Proza amerykańskiej autorki wydaje się być chłodna i obiektywnie oddawać rzeczywistość, ale to tylko powierzchowne wrażenie. Bohaterowie kolejnych opowiadań zmagają się przecież z lękami, próbują znaleźć źródło dyskomfortu, który nierzadko utrudnia im normalne funkcjonowanie. Czytelnik podświadomie przyjmuje na siebie ich niepewność, spodziewając się na kolejnych stronach jakichś dramatycznych rozwiązań. Czy się ich doczeka, to już inny temat, ale z pewnością siłą prozy Jackson jest klimat, pulsujący podskórnie niepokojem, wzmocniony poczuciem niezdefiniowanej straty oraz permanentnego dyskomfortu.
Jak w każdym zbiorze, także i tym są opowiadania lepsze oraz takie, które nie zostają na dłużej w pamięci. Ale bez względu na niejednakową wartość literacką, łączy je dość pesymistyczne przeświadczenie o braku wiary autorki w człowieka, czy pisząc szerzej – w humanizm. Jej bohaterki i bohaterowie wydają się bezduszni, a może tylko nieuważni w relacjach z drugim człowiekiem, z pewnością skupieni na sobie i swoim osobistym komforcie, kosztem – co oczywiste – drugiego człowieka, nawet tego najbliższego. Można nie lubić krótkich form, ale trudno nie docenić kunsztu pisarskiego Shirley Jackson, której udało się w opowiadaniach zawrzeć wieloaspektową prawdę o ludzkości. Zdecydowanie warto sięgnąć po cały zbiór i dawkować go sobie po to, aby wejść z autorką w polemikę, a może dialog? No i koniecznie trzeba przeczytać tytułową Loterię, która do dziś zaskakuje, ale przede wszystkim przeraża jednoznaczną diagnozą społeczeństwa. Nie tylko amerykańskiego.
Informacje o książce
autorka Shirley Jackson
tytuł Loteria (The Lottery and Other Stories)
przekład Mira Michałowska
Wydawnictwo Replika 2021
Nowalijki oceniają 4+/6
Recenzja powstała we współpracy z Wydawnictwem