Wydawać by się mogło, że na temat genezy i przebiegu pogromu Żydów w nazistowskich Niemczech napisano już wszystko. Opracowania historyczne i naukowe, wspomnienia świadków historii, wreszcie beletryzowane opowieści składają się na wciąż zatrważający obraz prześladowania narodu w samym centrum Europy. Odnaleziona po 80 latach powieść Ulricha A. Boschwitza Podróżny to kolejne świadectwo historii, tym mocniejsze w przekazie, że napisane tuż przed wybuchem II wojny światowej. Przedstawia pierwsze dni po pogromie z listopada 1938 roku, które w podręcznikach do historii nazywane jest Nocą kryształową. Boschwitz nie dożył końca wojny, ale przezornie zabezpieczył jeden z manuskryptów, a jego współczesne i staranne opracowanie redakcyjne trafiło najpierw do czytelników Niemczech a teraz także do Polski.
Akcja powieści Boschwitza toczy się w listopadzie 1938 roku w Berlinie, tuż po zainicjowanych przez władze partyjne i państwowe pogromach ludności żydowskiej. Bohaterem książki jest majętny kupiec Otto Silberman, który z dnia na dzień staje się wrogiem we własnym kraju. Jak miliony innych obywateli pochodzenia żydowskiego, nie potrafi zrozumieć tego, że poukładane życie w ciągu jednej nocy staje się koszmarem. Nagle nie jest już mile widziany w ulubionych kawiarniach i restauracjach, przyjaciele i partnerzy biznesowi przestają go zauważać, a panująca w Berlinie wrogość widoczna jest na każdym kroku. Akty pogromu odbiły się szerokim echem nie tylko w Niemczech, ale i w całej Europie, ale jeszcze wtedy nikomu nie przyszło na serio do głowy, że wydarzenia z listopada 1938 roku to preludium do II wojny światowej. Silbermann, szanowany obywatel i żołnierz odznaczony Krzyżem Żelaznym, przerażony sytuacją i zdezorientowany, postanawia uciec od koszmaru. Robi to jednak w nietypowy sposób, podyktowany strachem, podróżuje pociągami po Rzeszy, spotykając na swojej drodze ludzi tak samo jak on zrozpaczonych aktualną sytuacją. Ta wewnętrzna ucieczka przed upokorzeniem z czasem staje się absurdalnie groteskowa, ale nie ma tym niczego zabawnego. Machina nienawiści rozkręca się powoli, ale niezwykle skutecznie.
Podróżny Ulricha A. Boschwitza to świadectwo historii, autentyczny, choć ujęty w ramy powieści obraz prześladowania Żydów w nazistowskich Niemczech. Młodemu autorowi ( w chwili śmierci miał 27 lat) udało się odtworzyć atmosferę panującą na berlińskich ulicach jesienią 1938 roku. Akcja powieści koncentruje się wokół osoby kupca Silbermanna, ale na złowrogi klimat opowieści mają też wpływ bohaterowie drugoplanowi, zarówno ci, do których Otto zwraca się w Berlinie, jak i ci, których pozna w czasie swoich licznych podróży. Silbermann początkowo nie potrafi zrozumieć wydarzeń, których mimochodem stał się uczestnikiem, racjonalnie próbuje sobie wyjaśnić okoliczności, zdziwienie i przerażenie miesza się u niego ze złością na państwo, którego jest obywatelem. Muszę przyznać, że robi to na czytelniku ogromne wrażenie, głównie dlatego, że ani Boschwitz, ani Silbermann nie wiedzieli w chwili powstawania powieści, jaki los spotka Europę kilka miesięcy później.
Tułaczka Sibermanna od hotelu do hotelu i podróże pociągami po Rzeszy to niezwykle obrazowa metafora sytuacji ludzi, którym z dnia na dzień odebrano prawo do normalnego funkcjonowania. Śledząc losy berlińskiego kupca łatwo zauważyć, że jego sytuacja przywołuje surrealistyczny klimat rodem z powieści Franza Kafki. To, co w Podróżnym początkowo wydaje się tylko zniekształceniem obrazu rzeczywistości, szybko przeradza się w absurd i senny koszmar na jawie. Bohater Boschwitza powoli traci nadzieję i poczucie bezpieczeństwa, ale jest też niezwykle wnikliwym obserwatorem wydarzeń w Niemczech. Na jego postać warto spojrzeć z szerszej perspektywy, jako na symbol, ponieważ w losach Otto Silbermanna odbijają się nie tylko doświadczenia innych Żydów, ale także pojawiają się wątki autobiograficzne samego autora.
Odnaleziona po 80 latach, starannie zredagowana powieść warta jest uwagi. To nie tylko dobrze napisana opowieść o przeszłości, ale przede wszystkim ciągle aktualna przestroga przed historią, która lubi się powtarzać. Czytając kolejne rozdziały książki Ulricha A. Boschwitza można zapomnieć, że jego fabuła ma swoje lata, tak przejmująco współczesne wydają się niektóre tezy, pojawiające się w Podróżnym. Niełatwa emocjonalnie lektura, ku przestrodze.
Informacje o książce
autor Ulrich A. Boschwitz
tytuł Podróżny
tytuł oryginału Der Reisende
przekład Elżbieta Ptaszyńska – Sadowska
Wydawnictwo Znak Literanova
miejsce i rok wydania Kraków 2019
liczba stron 320
egzemplarz recenzencki
Nowalijki oceniają 5/6
Dziękuję Wydawnictwu Znak za egzemplarz recenzencki